Ei ganske fersk julehistorie frå gamledagar

21. desember 2023

Frå den nye boka "RISS" har vi henta ut ei historie som handlar om barndomsminne frå jula i Valdres, forsøkt formidla til dagens ungdom. Prøysen og Disney kjempar om flest poeng, men kanskje ligg svaret ein plass midt i mellom? (Foto: Fredrik Holte Breien)

Har du lagt merke til at di eiga barndomsjul alltid slår jula før og jula no?

Tekst: Ylve Gudheim / Frå boka "RISS" 
(Les meir om boka "RISS" her)

– Julebukk, kva er det?

Det er dotter mi som spør. Ei påminning om at jula mi høyrer fortida til. Disney–Prøysen 10–0. Meir brutalt: – Fortel om jula i gamledagar, ber ho.

Gamledagar, altså. Er det ikkje slikt ein spør gamle folk om? Vel, vel.

– Kva hugsar du best?

– Åh, mange ting. Snøfillene som lava ned i lyset frå billyktene då Volvoen vår svinga inn på gardstunet hjå bestemor i kveldinga. Lykkekjensla som breidde seg i kroppen då eg stod framfor dekorasjonen som ho år etter år hengde på døra.

– Ein krans?

– Nei, meir ein slags jule…dings. Ei bogen papp-plate kledd i gullpapir, med nokre kunstige grankvastar og ei bjølle med raud sløyfe på.

– Kva var så spesielt med den pynten?

– Ingenting, vil eg vel seia i dag. Men den gongen, i (kremt) gamledagar, var han magisk. Kusinene mine og eg var overtydde om at det gøymde seg ein marsipansjokolade inne i gullpapiret. Ofte la vi lysskye planar om å knabbe stasen i ein upåakta augneblink og gnafle han i oss. Men då ville jo heile pynten vorte øydelagd, og det var ingen av oss tent med. Altså nøgde vi oss med å stå der og stire som hypnotiserte høns på dette vedunderet av ein dekorasjon.

– Kva meir hugsar du?

– Den mjuke kjaken til bestemor, det varme kjøkkenet hennar og vedkassa bak døra der ein kunne sitja og dingle med føtene medan grytene putra og julelukta breidde seg i huset. Ja, og så brusflaska med heimebrygga øl som ho henta frå den kalde og litt skumle kjellartrappa – det var jul, det, seier eg.

Dotter mi geispar, men eg har jo enno ikkje kome til den beste biten, barndommens store jule-happening. Her legg eg inn trommekvervlar, fanfarar, flammar og ballongar: opninga av midtre stogo. At det ikkje stod ein person med ordførarkjede og saks framfor skyvedøra til dette heilage rommet, som berre vart brukt ein eller to gonger i året, er over min forstand.

Der inne var det plysjmøblar frå ei svunnen tid som ein ikkje skulle søle på, etter kvart akkompagnert av ein brun 80-tals veggseksjon med leksikon og nips i hyllene. Resten av vinterhalvåret kunne midtre stogo sikkert fungert som kjølerom, men desse få dagane i desember nærma det seg badstogotemperatur. Og sjølvsagt var det her inne det grøne, glitrande treet stod.

– Var det fint, juletreet?

– Ja visst. Den same pynten kvart år. Det beste var dei små korgene fylte med nøtter og rosiner som ingen fekk forsyne seg av før sjølve julekvelden. Streng beskjed. Kusinene mine og eg greidde sjølvsagt å lure til oss ei og anna rosin likevel, med alskens triks.

– Var det ikkje anna godteri å få?

– Jau, bevare meg vel. Det var Kong Haakon og Twist og marsipangris, så klart. Pluss ein haug med småkaker. Men det skulle liksom ikkje flyte over frå morgon til kveld, slik det ofte gjer i dag. Gåvehaugen var heller ikkje like stor. Og jula byrja vesle juleftan, ikkje fyrste desember.  

Lenger kjem eg ikkje i moralpreiket mitt om forbrukarsamfunnet og dagens bortskjemde unge, før dotter mi sukkar.

– Den høyrdest kjedeleg ut, den jula der.

Vi ser på kvarandre, to ulike tider plasserte i kvar sin ende av sofaen. Smått forundra, båe to. Så blir eg lattermild.

– Det same tenkte eg når foreldra mine fortalde om barndomsjula si. Det var reint forfriskande å høyre kor nitrist det var. Tre pakker under treet, for det meste eit eller anna strikka. Høgdepunktet for mamma, bestemor di, var når ho fekk pynte finfatet med fiken, frukt og anna godt. Når dei samstundes song «Det hev ei rose sprunge» på radioen, var julemagien komplett.

– Tre pakker?!

Ho kviknar til borti sofahjørnet sitt no, dotter mi. Eg får blod på tann. Fortel om barndomsjula til far min, om julestria som var så hard at bestemor ofte sovna når dei endeleg sette seg ved middagsbordet julekvelden. Om korleis familie og naboar gjekk att og fram og fram og att i selskap hjå kvarandre jula til ende. Kvar gjest skulle invitere attende, må skjøna. Såleis vart det ein salig selskapsrunddans mellom sysken og skyldfolk, tanter og onklar, faster ditt og moster datt, ei bestemor her og ei anna der, naboar og fandens oldemor på kvar side. Di større familie, di fleire selskap. Og oppi det heile var det juletrefest på grendehuset.

– Det var spanande å koma inn i andre heimar, syntest bestefar din. Sjå nye juletre med annan pynt og filosofere over kvifor alle hus har si eiga lukt. Men dagevis med småprat og turrprat og turre småkaker hadde ikkje same appell etter kvart som han vart større.

– Hmm.

Så kjem eg på noko eg nesten hadde gløymt: Som lita syntest eg synd på alle folk i landet som ikkje feira jul i Valdres, eller i Gudbrandsdalen, der dei andre besteforeldra mine budde. Tenk å måtte feire jul på Rælingen eller noko i den stilen, det kunne vel ikkje vera særleg til jul der?

Dotter mi ler. – Var ikkje det litt …

– Tullete? Sjølvsagt. Heilt bort i natta. Kva med deg, då? spør eg. – Kva kjem du til å hugse best frå den jula du kjenner?

Eg prøver å gjette medan ho tenkjer. Den litt for ambisiøse pakkekalenderen ho får kvart år? Turane til Jul i Vinterland? «Home Alone» på tv?

– Den magiske stemninga, seier ho til slutt. Så legg ho til: – Du veit det du har sagt om ikkje å eta peparkakedeig fordi ein kan få vondt i magen? Berre tull. Kor mykje deig trur du ikkje eg har ete når du har snudd ryggen til? Det er jul, det.

Kan barndomsminner om julebukk, kald julebrygg i kjellartrappa, ei staseleg finstogo og bestemors mjuke kjake trumfe dagens hektiske jul som startar allereie 1. desember? Truleg, om det er nettopp di jul vi snakkar om, ikkje sant? (Foto: Fredrik Holte Breien)